Αρχαία Μνημεία

Χτίστηκε τον περασμένο αιώνα. Τούτο μαρτυρείται από το πιεστήριό του, που φέρει χαραγμένη τη χρονολογία 1894. Ανήκε στην Κατερίνα Κουτσολοϊζή (Παφίταινα) από τα Σπήλια, σύζυγο του Νικόλα Αλεξάνδρου από την Πάφο. Βρίσκεται στο κέντρο της κοινότητας Σπηλιών.
Ο ελιόμυλος διέθετε σπαστήρα, του οποίου η «τραπεζιά» ήταν καμωμένη από πέτρα. Οι ελιές συνθλίβονταν από μία τεράστια μυλόπετρα, την οποία γύριζαν είτε οι ίδιοι οι χωριανοί, είτε κάποιο γαϊδούρι.

Οι σπασμένες ελιές έμπαιναν σε ζεμπίλια και πιέζονταν με το πιεστήριο. Τα ζεμπίλια με τις πολτοποιημένες ελιές, περιχύνονταν με ζεστό νερό που έβραζε σε «χαρτζί» και μεταφερόταν στα ζεμπίλια με «κολόκα». Το λάδι, που έβγαινε μαζί με το νερό, κατέληγε σε «δάνα» (ανοικτό πιθάρι) μέσω μικρού αυλακιού χαραγμένου στη βάση του πιεστηρίου.

Το πιεστήριο είναι καμωμένο από ξύλο δρυ. Αποτελείται από δύο στύλους, ύψους δυόμισι μέτρων που ενώνονται στην κορυφή τους με μικρή δοκό. Μέσα από αυτή περνά ένας δρύινος κοχλίας, που στο κάτω του άκρο, φέρει ένα ορθογώνιο παχύ ξύλο με το οποίο πιέζονταν προς τα κάτω τα ζεμπίλια. Στη βάση τους οι δυο στύλοι, ενώνονται με χοντρό οριζόντιο κορμό δρυ, επίπεδο στο πάνω μέρος για να κάθονται σ’αυτό τα ζεμπίλια. Ο κορμός αυτός εξέχει ένα μέτρο περίπου έξω από τον ένα στύλο και έχει στην πάνω του μεριά χαραγμένο το αυλάκι για την έξοδο του λαδιού.

Ο διαχωρισμός του λαδιού από το νερό, γινόταν με ειδικό πήλινο δοχείο ή και τις παλάμες των χεριών. Το λάδι έμπαινε, στη συνέχεια σε πήλινα «αλοιφτά» δοχεία, τις «τζάρες». Όταν ο διαχωρισμός τέλειωνε, τα απόνερα μεταφέρονταν, σε άλλο πιθάρι, στην άλλη γωνιά του ελιόμυλου. Την επομένη η ιδιοκτήτρια, αφού μάζευε από την επιφάνεια του νερού το λάδι που επέπλεε, άνοιγε μια σωλήνα, που ήταν τοποθετημένη στη βάση του πιθαριού και επικοινωνούσε με το διπλανό χείμαρρο, για να το αδειάσει. Τα «μυλωνιάτικα» πληρώνονταν συνήθως σε είδος, δηλαδή με λάδι.

Ο ελιόμυλος λειτουργούσε μέχρι το 1955 περίπου. Σταμάτησε να λειτουργεί, όταν γειτονικές κοινότητες απέκτησαν πιο σύγχρονα ελαιοτριβεία και το αυτοκίνητο έκανε εύκολη και γρήγορη τη μεταφορά από το ένα χωριό στο άλλο. Έτσι, ξηλώθηκε η «τραπεζιά», αλλά, ευτυχώς, όχι το δρύινο πιεστήριο και ο ελιόμυλος έγινε … στάβλος. Μετά, εγκαταλείφθηκε εντελώς και άρχισε να γκρεμίζεται με την πάροδο του χρόνου.

Το 1990 ο Ελιόμυλος πωλήθηκε (προφορικά) σε ξένο, που ζήτησε να κατεδαφιστεί για να κτίσει εξοχικό. Το γεγονός πληροφορήθηκε ο τότε πρόεδρος του Συνδέσμου Αποδήμων και Φίλων Σπηλιών – Κουρδάλων, Ανδρέας Χρυσάνθου, ο οποίος και έδρασε αστραπιαία και έσωσε τον ελιόμυλο κυριολεκτικά, την τελευταία στιγμή από τα δόντια της μπουλντόζας! Ο Σύνδεσμος αγόρασε τον Ελιόμυλο και στη συνέχεια κάλεσε το Τμήμα Αρχαιοτήτων το οποίο, αφού μελέτησε τον Ελιόμυλο, τον κήρυξε χωρίς ενδοιασμό σε αρχαίο μνημείο.

Το 1993-95 αποκαταστάθηκε με έξοδα του Συνδέσμου Αποδήμων και του Τμήματος Αρχαιοτήτων. Σήμερα, θεωρείται το καλύτερο μνημείο του είδους του στην περιοχή Σολιάς.