Ίδρυση
Η ιστορία των Σπηλιών και Κουρδάλων ξεκινά το 16 ο αιώνα μ.Χ. Τον αιώνα αυτόν κτίστηκε η εκκλησία της Παναγίας Χρυσοκουρδαλιώτισσας, που ήταν το κέντρο μοναστηριού που απλωνόταν γύρω της. Την εποχή αυτή κτίστηκαν και άλλα μοναστήρια στην περιοχή, αλλά και ιδρύθηκαν διάφορες μικρές κοινότητες στα βουνά του Τροόδους. Εδώ εύρισκαν ασφάλεια από το κυνηγητό των Φράγκων αρχικά και των Τούρκων στη συνέχεια. Ενδεικτικά αναφέρω, πως από τα Κούρδαλι μέχρι την Ασίνου, υπήρχαν 14 περίπου κοινότητες. Η μονή στα Κούρδαλι είχε φαίνεται αρκετά κτήματα και όπως συνήθως γίνεται, έξω από αυτήν εγκαταστάθηκαν οικογένειες λαϊκών, οι οποίοι εργάζονταν στα κτήματά της. Έτσι δημιουργήθηκε σιγά-σιγά το χωριό Κούρδαλι. Εν τω μεταξύ η μονή διαλύθηκε και κατέρρευσε μένοντας όρθιο το πιο πολύτιμό της μέρος: ο ναός.
Με την πάροδο του χρόνου, το χωριό μεγάλωνε και οι κάτοικοι αποκτούσαν και δικά τους κτήματα. Η κοινότητα μεγάλωνε, γιατί οι μικρές κοινότητες των γύρω περιοχών διαλύονταν και αρκετοί από τους κατοίκους τους κατέφευγαν στα Κούρδαλι. Επειδή η κοιλάδα των Κουρδάλων είναι πολύ στενή και δεν έδιδε περιθώρια ανάπτυξης, μερικοί άρχισαν να κτίζουν σπίτια, ένα χιλιόμετρο πιο ψηλά, στην περιοχή του σημερινού χωριού Σπήλια, όπου υπήρχαν πιο ομαλοί τόποι και πιο ανοικτός ορίζοντας. Εξάλλου από εδώ, μπορούσαν πιο εύκολα να πηγαίνουν και στην κοιλάδα του Καρυδιού, όπου δημιούργησαν περιουσίες.
Τα Σπήλια πήραν το όνομά τους, μάλλον από το γεγονός ότι στη δυτική πλευρά του χωριού, βρέθηκαν ρωμαϊκοί τάφοι («σπήλιοι» όπως τους αποκαλούσαν οι κάτοικοι).
Με την πάροδο του χρόνου, τα Σπήλια εξελίχθησαν σε πιο μεγάλη κοινότητα από τα Κούρδαλι. Φαίνεται πως γύρω στα 1850, το χωριό βρισκόταν σε άνθηση. Την εποχή αυτή κτίζεται η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου.
Τα δύο χωριά έφθασαν στην πιο μεγάλη ακμή τους, γύρω στα 1960. Τότε τα Σπήλια αριθμούσαν περί τους 470 κατοίκους και τα Κούρδαλι περί τους 85. Το δημοτικό σχολείο των Σπηλιών είχε 80 παιδιά και των Κουρδάλων 30. Στα Σπήλια λειτουργούσαν πέντε μπακάλικα, δύο ραφτάδικα, τέσσερα μαγαζιά με παπουτσήδες, τέσσερα καφενεία κ.α.
Οι πιο πολλοί άντρες, εργάζονταν στα γύρω μεταλλεία του Αμιάντου, του Χρωμίου και της Φουκάσας και αρκετοί ως ξυλοκόποι, στους τρεις εργολάβους της κοινότητας, που αναλάμβαναν εκκοπή πεύκων στα γύρω δάση. Οι γυναίκες εργάζονταν στα κτήματα και ασκούσαν ταυτόχρονα κάποια κτηνοτροφία με κατσίκες, χοίρους και πουλερικά.
Ανδρέας Χρυσάνθου
24/04/04
Συμμετοχή στους εθνικούς αγώνες
Η συμμετοχή της κοινότητας Σπηλιών-Κουρδάλων στους εθνικούς αγώνες, ξεκινά με τον Ελληνοτουρκικό και στη συνέχεια Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο του 12-14, στους οποίους πολέμησαν πέντε κάτοικοί της. Στο Βουλγαρικό μέτωπο έχασε τη ζωή του ο Χρυσόστομος Ιερείδης. Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έλαβαν μέρος 30 περίπου κάτοικοι. Μερικοί από αυτούς, έλαβαν μέρος στον πόλεμο στην Ελλάδα. Αιχμάλωτοι στα Γερμανικά στρατόπεδα, έκαναν τα αδέλφια Χριστόδουλος και Ζήνωνας Χατζηθεοχάρους. Και στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, έλαβε μέρος ως αξιωματικός του βρεττανικού στρατού ο Κώστας Τελλάλης.
Στον αγώνα της ΕΟΚΑ, ενεπλάκησαν όλοι οι κάτοικοι των δυο χωριών. Σ’ αυτά φιλοξενήθηκε για δυο μήνες, ο αρχηγός Γεώργιος Γρίβας-Διγενής. Με τη βοήθεια κατοίκων της κοινότητας, δημιουργήθηκε σύμπλεγμα τριών κρησφύγετων με αποθήκες, καραούλια και χώρους άσκησης, όπου φιλοξενήθηκαν μέχρι και τριάντα αντάρτες. Το σύμπλεγμα έμεινε στην ιστορία με το όνομα «λημέρια» και είναι το μοναδικό που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Τα λημέρια διηύθυνε προσωπικά ο Διγενής μέχρι την επική «Μάχη των Σπηλιών» στις 11 Δεκεμβρίου 1955, στην οποία ο Γρηγόρης Αυξεντίου προκαλώντας με το στρατιωτικό του δαιμόνιο σύγχιση στα αγγλικά στρατεύματα, τα οδήγησε σε αλληλοεξόντωση με αποτέλεσμα 15 νεκρούς. Ήταν η πιο πολύνεκρη μάχη του αγώνα.
Αποκορύφωμα της συμμετοχής της κοινότητας Σπηλιών-Κουρδάλων στον Αγώνα της ΕΟΚΑ, ήταν η ομαδική θυσία των αγωνιστών Αντρέα Πατσαλίδη, Κώστα Αναξαγόρα, Αλέκου Κωνσταντίνου και Παναγιώτη Γεωργιάδη στα Κούρδαλι. Οι τέσσερις αγωνιστές σκοτώθηκαν στο σπίτι του Αντρέα Πατσαλίδη, στις 20 Ιουνίου του 1958, ενώ ασκούνταν στη χρήση εκρηκτικών υλών, προετοιμαζόμενοι για δολιοφθορά κατά αγγλικής φάλαγγας.
Κατά την Τουρκοκυπριακή Ανταρσία έχασαν τη ζωή τους σε ατυχήματα, ο Αντρέας Αγησιλάου και ο Μιχαλάκης Κακουλλής. Κατά την τουρκική εισβολή του 1974, έχασε τη ζωή του ο Αντρέας Νεοκλέους και αγνοείται ο Λοϊζος Κουκκουλής.
Ανδρέας Χρυσάνθου
24/04/04
Συμμετοχή σε κοινωνικούς αγώνες
Στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της νεότερης εποχής, που έγιναν στην Αθήνα το 1896, έλαβε μέρος ο Κώστας Τελλάλης από τα Κούρδαλι.
Το 1931 ιδρύθηκε από τον κοινοτάρχη Σπηλιών Λοϊζο Κάσινο, το δάσκαλο Κλέαρχο Κυριακίδη και άλλους, η Συνεργατική Πιστωτική Εταιρεία Σπηλιών-Κουρδάλων. Το 1935 η κοινότητα Σπηλιών, κτίζει το δημοτικό της σχολείο. Ένα πολύ ωραίο παραδοσιακό κτίριο, σε λόφο που δεσπόζει της κοινότητας. Το 1950 ιδρύεται ο αθλητικός σύλλογος «Άρης», που έκτοτε πρωτοστατεί σε αθλητικούς και εθνικούς αγώνες.
Το 1970 αποπερατώνεται ο νέος ναός του Αγίου Αντωνίου Σπηλιών, ένας ωραιότατος πετρόκτιστος ναός, αρκετά μεγάλος, για να χωρεί τις βαθιά θρησκευόμενες αδελφές κοινότητες Σπηλιών-Κουρδάλων. Για το κτίσιμο του ναού απαιτήθηκαν αγώνες 25 περίπου χρόνων, από ολόκληρη την κοινότητα.
Κατά την τουρκική εισβολή του 1974 τα Σπήλια-Κούρδαλι, δέχτηκαν στη φιλόξενη αγκάλη τους, χίλιους περίπου πρόσφυγες. Όλα τα σπίτια άνοιξαν τις πόρτες και τα κελάρια τους, για να στεγάσουν και να θρέψουν τους πονεμένους αδελφούς.
Ανδρέας Χρυσάνθου
24/04/04
Μαρασμός
Από το 1980 αρχίζει για τις δύο κοινότητες, μια ραγδαία οπισθοδρόμηση. Οι πρόσφυγες αρχικά και οι κάτοικοι στη συνέχεια, εγκαταλείπουν μαζικά τα Σπήλια-Κούρδαλι. Αιτία ήταν η έλλειψη εργασίας στην περιοχή. Τα μεταλλεία της περιοχής κλείνουν το ένα μετά το άλλο και η υλοτομία περιορίζεται. Η κυβέρνηση αφήνει την περιοχή χωρίς στήριξη, χωρίς δουλειές και ο κόσμος μεταναστεύει στις πόλεις για να ζήσει. Το 1986 κλείνει το Δημοτικό Σχολείο. Η ζωή στην κοινότητα χάνει τη ζωηρότητά της.
Το 1987 οι απόδημοι της κοινότητας, με πρωτεργάτη και πρώτο πρόεδρο τον καθηγητή Ανδρέα Χρυσάνθου, ιδρύουν το Σύνδεσμο Αποδήμων με σκοπό να συνενώσουν τις δυνάμεις τους, για διατήρηση της ιστορίας, της παράδοσης, αλλά και για να βοηθήσουν την κοινότητα να κρατηθεί.
Ανδρέας Χρυσάνθου
24/04/04
Η σημερινή κατάσταση
Από το 1990 αρχίζει να εκδηλώνεται μεγάλο ενδιαφέρον από απόδημους και ξένους, να αποκτήσουν εξοχικό στα Σπήλια-Κούρδαλι. Άλλοι αγοράζουν παραδοσιακά σπίτια και τα αναπαλαιώνουν και άλλοι κτίζουν εξοχικά. Το θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον, το ωραιότατο κλίμα, η εύκολη πρόσβαση σε Λευκωσία και Λεμεσό, αλλά και τα πολλά αξιοθέατα της κοινότητας και της γύρω περιοχής, η απόλυτη ησυχία και ηρεμία, προσελκύουν πολλούς, που θέλουν να αποδράσουν από το άγχος και το καυσαέριο της πόλης.
Τα Σαββατοκυρίακα, τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, το Πάσχα και το καλοκαίρι, τα Σπήλια-Κούρδαλι ξαναζωντανεύουν. Η εκκλησία, οι κοινοτικές αρχές και τα οργανωμένα σύνολα της κοινότητας, οργανώνουν πλούσιες πολιτιστικές δραστηριότητες για διασκέδαση και ψυχαγωγία.
Ανδρέας Χρυσάνθου
24/04/04
Ερειπωμένοι οικισμοί
Γύρω από τα Σπήλια-Κούρδαλι υπάρχουν εμφανή ίχνη των εξής οικισμών που εγκαταλήφθηκαν.
Α) Καρύδι όπου υπήρχε ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Ο οικισμός αυτός αναδημιουργείται τώρα με εξοχικά και ο ναός έχει ξανακτιστεί
Β) Ανεμούρκα όπου υπήρχε ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, τα ερείπια του οποίου σώζονται
Γ)Πυρκάτης όπου υπήρχε ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ τα ερείπια του οποίου σώζονται, όπως και τα ερείπια πολλών σπιτιών
Δ) Καρτερούνι όπου υπήρχε ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Σώζονται τα ερείπια τόσο του ναού όσο και πολλών σπιτιών
Ε)Φρερίτζι όπου υπήρχε ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή που ήταν και αγιογραφημένος. Σώζονται τόσο τα ερείπια του ναού όσο και του οικισμού
Στ) Άσπροι όπου υπήρχε ο ναός της Αγίας Παρασκευής τα ερείπια του οποίου σώζονται
Ανδρέας Χρυσάνθου
24/04/04
